Bazı derslerden sonra gelenler dersle ilgili yorumlarını paylaşırlar. Eğer 'ders çok güzeldi' derlerse kendilerini iyi hissettiklerini, sadece 'ders güzeldi' derlerse o kadar da iyi hissetmediklerini anlarsınız. Bazen de derslerden sonra, ki bu çok sık olmaz, şöyle mektuplar alırsınız:

"Bir şekilde altı ay önce yogaya başlarken, iyi hissetmenin bir üniforma gibi mecburi olmasından çekiniyordum açıkçası. Günümüz dünyası yoganın da belini bükmüştür diyordum. Ama deneyimlediğim şey, başka hallerin reddedilmesi değil, her türlü hissiyatın bir metre karelik özgürlük alanına yayılması oldu.

Roman yazmayı “tersten striptiz”e benzetmişti birisi. “Striptiz yapan, nasıl yavaş yavaş giysilerini çıkartıp çıplaklığa doğru gidiyorsa, edebiyatçı da gerçek çıplaklığı bulmak, sahiciliğe ulaşmak için çıplak olanı giydirerek anlatır” diyordu. Yoga yapmak da sanki biraz buna benziyor. Rahat ve sağlam bir duruşla, bedenin nasıl konumlanacağını öğrenerek hayatın akışını tersine çevirmek... Yani bir dünya görüşü edinmenin ötesine geçerek, içinde devinip durduğumuz gündelik yaşam formlarına bakmak, duygulanımlarımızın haritasını çıkarmak ve bu yapının dönüşebilirliğini fark etmek, bunun için uğraşmak... Zor bir iş...

Birlikte çalıştığım hocalardan özellikle sen meseleye böyle bir açıdan yaklaşmama vesile oldun. Çünkü yoga pratiği bu başlangıç düzeyinde benim için asıl anlamını “kara” ve “kızıl” tarafımıza yönelik bakışta buldu. Tek kelimeyle “acı”ya yönelik bakışta... Birlikte “kara” bir ders yapmış, karanlık tarafımıza bakmıştık. Kaybın, ölümün ve mücadelenin simgesi olarak “kızıl” olana ise hem doğrudan son derste hem de genel bir biçimde temas ettiğimi söyleyebilirim. Örneğin her dersin sonunun bir ölçüde kaybetmeye yöneldiğini düşünüyorum. Ceset duruşu, o âna kadar bu dünyada kapladığımız yeri her seferinde biraz daha kaybetmenin duruşu gibi geliyor bana. Hayatımızdan eksilenlerin, ölülerimizin, kaybettiğimiz her şeyin bize yüklediklerine, henüz doğmamış ve çoktan ölmüş olanlarla bir arada oluşumuza, başkasının acısına bakabilmek için, kendimizi eksilterek ve derinleştirerek, kendimizle yüzleşmeye, kendi acımıza bakabilmeye çağırıyor ceset duruşu ve bu sayede, kusursuz bir vicdanın olmadığı bilinciyle özü her daim dara çekmenin imkânını zorluyor. Acının bilgisi, bütün bir varoluşun bilgisine açılıyor. Böylelikle varoluş yok sayılan bir şey üzerine inşa edilmiş oluşuyla yüzleşiyor; sorumluluk alarak kendi boşluğunun hesabını veriyor; görünenlerin ardındaki görünmeyenler ortaya çıkıyor. Bir tür yas tutma ve kurtulma süreci. Bu yüzden yoga, kara ve kızıl renklerin gösterdiği gibi, negatif olanın görünmezliği üzerine verili dünyayı kuran ve onu muhafaza eden bir “pozitif”likten ziyade son derece anarşist, eleştirel, etik-politik bir pratik. Genelde bu âlemde tanık olunan “iyi hisset”, “kendini geliştir”, “potansiyelini keşfet” gibi talimatlar ise dünya kokan, çarpık ve yozlaşmış bir yorumun ve kestirmeden bir kaçış alanı arayışının göstergesi sanırım.

“Verili olanı yıkma” meselesi zihin üzerine düşünürken de bağlandığım bir yer oldu. Başlangıç derslerinin birinde zihni tanımlama konusu gündeme gelmişti. Sonradan Batılı bir filozofun, Spinoza’nın bir tanımına rastladım. Spinoza zihni, “bedenin düşüncesi”, aslında tam olarak “bedenin ideası” olarak tanımlıyor. “Düşünüyorum öyleyse varım” argümanının tam tersi; “varım öyleyse düşünüyorum”. Duygulanımlar alanı olarak bedenin tasarımı zihni oluşturuyor. Yani varolma biçimim düşüncemi örgütlüyor. Zaman ve mekânla sınırlı/koşullanmış varlıklar olarak biz insanlar, bu koşullanmışlık doğrultusunda dünyayı anlıyoruz.

Zaman ve mekân anlamı yaratan bir kurgu ise o halde, bu kurguyu değiştirmek ve dünyayı başka türlü anlamak mümkün. Ama bu noktada şöyle bir soru beliriyor: Zaman ve mekânın koşulları değişmeden bu anlam nasıl dönüşecek? Zaman ve mekânın belirleyiciliğinden kurtuluş insanın soyut bir biçimde salt aklını kullanmasıyla olacak bir şey değilken. Akıl da öncelikle bozulması gereken kurulmuş bir şey ne de olsa. Öyleyse yoga, bütün bir asana sistematiğiyle bu kurtuluşun yoluna düşürüyorsa eğer bizi, çıkış noktası itibariyle maddeye, yani zorunluluklarla çevrili varoluşa, yani zamana ve mekâna odaklanmalı diye düşünüyorum.

Marksist düşüncenin temel düşünsel aracı tarihsel materyalizm ile yoga gibi metafizik yönelimli bir disiplin arasında yakınlık kurmaya kadar gidiyor bu saptama.

Böyle bir ilişki ne derece uygun düşer bilmiyorum ama zihin beden tarafından koşullanıyorsa, beden en küçük ölçekte bu koşullamanın yani zamanın ve mekânın ta kendisi olacaktır. Dolayısıyla bedene müdahale ederken, zamanı ve mekânı yerinden oynatmış oluyoruz. Beden dolayımıyla da asıl olarak zihne ulaşabiliyoruz. Bu nedenle, mevcut durumun tarihselliğine ve bu tarihselliğin açığa çıkmasıyla birlikte dönüşebilirliğine vurgu yapan materyalist düşüncenin yogayla bir ilgisi olmalı. Son derece somut bir biçimde matın üzerinde “durmak”la geçen sürede, her gün yeniden ürettiğimiz dünyadaki duruşumuzu sorguladığımızı ve kesintiye uğrattığımızı hissedebiliriz.

Afganistan’ın Amerika’ya söylediği bir söz vardı; “sizin saatleriniz var, bizim zamanımız!” diye.

Yoga da bu sözün taşıyıcısı sanki; konumlarımızı mevcut düzene sabitleyen, durağanlaştıran bir zamanının içinde akışkan bir zamansallık açma imkânı yaratarak. Tabi yoga, materyalizmden farklı olarak, yeni bir dünya örgütlemekle ilgilenmiyor; dünyadan bütünüyle çıkmanın yollarını döşüyor. Ancak yine de bu yolun başlangıcında “bedenin düşüncesi/düşüncenin bedeni” fikrinde somutlaşan maddeci bir kavrayışın, bir varlık probleminin olduğunu görüyorum. Ve şimdilik beni asıl etkileyen işte bu bağlantı oldu. Yogaya ilişkin doğru düzgün bir şey okumadan cahil cesaretiyle bu düşünceleri ifade ettiğimi belirteyim ve daha fazla haddimi zorlamayayım. Başlangıç adımının bu düşüncelere açılması benim için önemliydi, bundaki payın için çok teşekkürler."

Kieslowski, Dekalog filmlerinin sekizincisinde bize bir karşılaşma sunar: Geçmişte vermiş olduğu “adaletsiz” kararın sonuçlarıyla hesaplaşan, düşünsel bir çaba içinde kararının etrafına anlam duvarları örmeyi başaran ama bu duvarları yıkma imkânına da yakalanan kaygı yüklü bir etik profesörü, sabah koşusuna çıktığı sırada, bedenini dilediği gibi eğip bükebilen neşeli bir sanatçıyla karşılaşır. Etik profesörü kararını koşullandıran düzen-kurucu süreci anlamaya çalışırken, esnek sanatçı dünyada kendisini tarihin ve zamanın ötesine taşıyacak düzen-kırıcı bir yolu bulmuş gibidir. Öyle midir gerçekten bilmiyoruz, ama bu sahneyi Hint maneviyatının ana fikriyle birlikte düşünmek ilginç olabilir. Yani, insanın zaman ve tarih içindeki varoluşu (psikolojik-zihinsel deneyim/doğa/prakrti) ile insan deneyiminin ötesinde bir yerlerde konumlanmış mutlak hakikat (Benlik/Ruh/purusha) arasındaki bölünmenin yoga uygulamaları aracılığıyla aşılabileceği fikriyle.

Çok çeşitli yoga uygulamalarının temelinde yatan şey, bir yandan dünyaya fırlatılmış olma durumumuz, öte yandan insan ruhunu dünyayla birleştiren bağların ötesinde bir oluş haline dair sezgimiz arasındaki çatışmayı ortadan kaldırmak ve böylelikle, saf bir bilinç düzeyine, insanlık durumunu aşan başka bir oluş düzlemine ulaşmaktır. Ancak bu öyle kolaylıkla olabilecek bir şey değildir. Varoluşun kirine iyice bulanmayı gerektirir. Bu ise, insanlık durumuna derinlemesine bakmakla ve onun hakkında yoga teknikleri aracılığıyla deneyim kazanmakla mümkündür. İnsanlık durumuna bakış, dünyayı aslında anlamadığımızı, onu ancak anlamlandırabildiğimizi fark etmemizi sağlar. Acı yüklü psikolojik-zihinsel deneyimimiz, ateş, su, hava ve toprağın içine nafile anlamlarla yerleştiğimizi gösterir. Bu şekilde yaşanan dinamik ve üretken deneyim bir “şahsiyet dramı” yaratmaktadır. Bu açıdan yoga, bir kuram olarak kişisel anlamı açıklayan ve bir pratik olarak kişinin yarattığı anlamlara ilişkin farkındalık kazanmasını amaçlayan psikanalize çok yakındır. Ancak ondan farklı olarak, bu anlam akışını geri çekme eğilimindedir.

Rodin, heykeli tanımlamak için, “taşın fazlasını atmayı bilmektir” demiştir. “Fazla”sından kurtulmuş ve bir sanat eseri halini almış taş karşısında büyülenirken, bu sonucu mümkün kılan bütün bir sürecin “fazla”nın tanınmasından geçtiğini unutmamalıyız. Yaşlı ve kaygılı etik profesörü ile genç ve neşeli sanatçı arasındaki karşılaşma da, varlığın iki ayrı gerçeklik düzlemi arasındaki, yani “anlam fazlası” ile “maddenin sükûnu” arasındaki bir karşılaşma olarak okunabilir. – Sükûneti “fazla”nın bilgisine bağlayan bir yolun imkânı olarak.

Günümüz dünyasının yüzeyinde devinip durmanın en yaygın iki biçimi var: Biri her türlü rüzgâra karşı korunaklı zannedilen bir bireyselliğin içine sıkışıp kalarak, diğeri ise artık çiğnenmekten cılkı çıkmış değerlerle bir araya gelen “yalnız kalabalık”ın parçası olarak. Her ikisi de Robert Musil’in sözünü doğrulatır nitelikte: “Okyanusları ve kıtaları oyun oynarcasına aşan modern ruh için hiçbir şey bir sonraki köşeyi dönünce karşılaşılabilecek ruhlarla bağlantı kurmak kadar olanaksız değil…” Ve bu dönemeçler dışarının tozu toprağında olduğu gibi tek bir kişinin iç sularında da aynı yoğunlukta çorak kalabiliyor.

Ancak çoraklık görüntüsünün gerisinde bir şeyler olup bitmeye devam ediyor. Günün yaşayan ölüleri geceleyin rüyalarında canlılığın diline mutlaka maruz kalıyor. Bilinç kabul etmek istemediğinden hayalet konumuna itilen tüm eylem ve düşünce biçimlerinin kendi yerini bulduğu bu dilin keşfi, gündelik hayatın sahteliğine meydan okumak ve tüm varlıklarla paylaştığımız gerçek bir birlikteliğe ulaşmak için gerekli.

Bedensel düzeyde kasları aşıp bağ dokuya ulaşmayı hedefleyen Yin Yoga’nın zihinsel olarak kat ettirdiği yol da bilinci aşıyor ve tam da rüyaların altüst edici dilini keşfetmekten, içe dönüp kendi gölgemizi izlemekten geçiyor. Mesela ben böyle bir Yin Yoga dersinde, In the Mood for Love filminin müziği eşliğinde, kendi üzerime katlanmış beklerken, Oscar Wilde’ın The Ballad of Reading Gaol şiirindeki dizesini hatırladım: “Herkes öldürür sevdiğini.” Aşkın gölgesi olarak ölüm çıktı karşıma.

Nasıl ki her aşkın başlangıcı, Ulus Baker’in belirttiği gibi, hayranlık ya da meraktan kaynaklanan bir “başka dünyanın zarafeti” algısı ise, bu başlangıcın eşiğinde bekleyen her öznenin ardında da aynı anda hem katil hem de ceset olduğu bir karanlık bulunur. Bu durum yine Musil’i doğrulatır: “Olanakların cennet kuşu, tüyleri yolunmuş gerçekliğe dönüşür.” Ancak bu döngüselliğin bozulamaz bir bütün olduğunu bildiğimizde, yani karanlığa bakarak gölgemizle yüzleştiğimizde canlılığın dilini öğreniyoruz demektir. Yası tutulan her ölüm doğurganlığımızı artırıyordur aslında.

Aktif ve aydınlık duruşları dengeleyen pasif ve gölgeli bir Yin Yoga pratiği, kolektif bilinçdışının yaratıcı ve yıkıcı derinliklerine açılan kendi yolumuzu bulmamıza yardımcı olabilir. Böylelikle hayatın kaçınılmaz değişimi ile hakiki bir ilişki kurabiliriz.

Bora Ercan’ın öğrencilerine verdiği ödevlerden biri, “iki yetmez bir fazla” imiş. Ben de bu yazıda, Jacques Rancière’in Cahil Hoca isimli kitabından yola çıkarak bu söz üzerine düşünmek istiyorum.

Rancière’in kitabına konu olan kişi, Fransız Devrimi sonrası eğitmenlik yapan Joseph Jacotot’dur. Bourbon Hanedanı yeniden iktidara gelince, Hollanda Kralı’nın vesayeti altına, Leuven’e sürgüne gönderilen Jacotot, Fransız edebiyatı okutmanı olarak burada bir iş bulur. Ancak ne kendisi tek kelime Hollandaca bilmektedir, ne de öğrencileri Fransızca. Jacotot’nun zihinsel serüveni işte bu karşılıklı cehaletin deneyimi ile başlar.

Hoca ile öğrenci arasındaki hiyerarşik düzen, ortada hocanın öğrencileri açıklamalarla yönlendirebileceği bir dilin bulunmayışı nedeniyle yıkılır ve zihinsel özgürleşmenin yolu açılır. Fénelon’un Telemak isimli eserinin iki dilli bir baskısı sayesinde öğrenciler, iki metni karşılaştırarak, öğrendiklerini sürekli tekrarlayarak, araya hocanın neyi ne zaman yapmaları gerektiğini bildiren “açıklayıcı” müdahaleleri girmeksizin, tıpkı bir çocuğun anadilini öğrenmesinde olduğu gibi, gözlem, dikkat ve taklit yoluyla Fransızcayı gayet yaratıcı bir biçimde sökerler.

Burada hocanın işlevi, öğrencinin iradesini ateşlemekten ibarettir, yoksa bir “üçüncü” olarak öğrenci ile metin arasındaki ilişkiyi bölmek değildir. Çünkü Jacotot’nun geliştirdiği, “zekâların eşitliği” aksiyomuna dayanan eleştirel pedagoji yöntemine göre öğrenmek, potansiyeli açığa çıkarmak demektir. Öğrenme süreci, bir dokunma, el yordamıyla arama, tekrar etme ve vazgeçmeme sürecidir.

Jacotot bu yöntemi geliştirirken, Yunanca iki kelimeyi (“bütün” ve “her bir”) birleştirerek Panekastik adını verdiği felsefenin ilkesinden yararlanır: “Her şey her şeydedir.” Yani “her bir zihinsel tezahürde insan zekâsının bütünü” bulunmaktadır. Bu ilke bizi hakikat ile dil arasındaki ilişkiye götürür. Hakikatin açıklanabileceği ve bunu ancak bilge hocanın yapabileceği düşüncesi üzerine temellenen Aydınlanmacı eğitime karşı Jacotot eğitimi der ki: “Hakikat söylenmez. Hakikat bir ve bütündür, dil onu parçalar.” Bizden bağımsız olarak var olan hakikati cümlelerimizle parçalarız; onun etrafında döner dururuz. O yüzden hiç kimse hakikatin sahibi değildir. Kendi yörüngesinde yol aldığı sürece ise herkes hakikate temas etme kudretine sahiptir.

“İki yetmez bir fazla” sözünde ima edilen “bir” ile “iki” arasındaki ilişkinin mantığı da hakikat ile dil arasında kurulan bu ilişkiden çıkarsanabilir. “Bir”in düzeni hakikate açılır, eşitlik varsayımına dayanır ve pratik ile mümkündür. “İki”nin düzeni ise dil, otorite ve teori etrafında örülür.

Felsefi kökeni itibariyle yoga, dünyevi olandan yani “iki”nin sınırlılığından, koşulsuz olana yani “bir”in sonsuzluğuna yönelen ve son derece pratik bir anlama sahip olan hakikat arayışına dayanır. İnsanı dönüştüren bu metafizik bilgiye erişmek için bir manevi rehberin yol göstericiliği gereklidir. Ancak rehber, “yol yürüyüş öğretir” sözüne sadıktır; öğrenciden önce yürümez; ona kendi yürüyüşünü dayatmaz; ondaki potansiyeli açığa çıkarmaya çalışır; defalarca düşüp yeniden doğrulmasına eşlik eder. Zira sonsuz en küçük birimin derinliklerindedir. Bu ister bir öğrenci, ister bir çiğ tanesi olsun…

Jacotot yöntemi ile yoga arasında böyle bir ilişki yakaladığımızda, yogik bilginin dünyevi kurumların dönüşmesine de ilham olabileceğini düşünebiliriz.

Sende bir cevher var, sen cevhersin; içten içe biliyorsun ama bir türlü emin olamıyorsun, daha doğrusu konduramıyorsun.

Upanishadlarda der ki Brahman yerdedir, göktedir, havadadır, sudadır. Atman ise sende, kalbinin içindeki en küçük odada. Atman, Brahman'ın sendeki halidir.

Sen, sende kimin misafir olduğunu bilsen hiç üzülmezdin der Mevlana.

Upanishadlar ve Mevlana bunları söylüyor ama her birimizin içimizdeki şüphenin peşinden ve de kendi yolunu takip ederek gitmesi gerekiyor.

Kimi zaman yakaladığımız bu ipin ucunu hemen bir yerlere bağlayıp kendimizi bu hayatta ne kadar özel ve değerli bir insan olduğumuza inandırmaya çalışabiliriz, ardından ne kadar çok şeyi, eşyaları, parayı, arkadaşları, sevgiyi/aşkı hak ettiğimize kanaat getirebiliriz. Hayır, yol bu değil, ilk aklımıza geleni aklımızdaki başka şeylerle eşleştirmek yol değil. Veya, biricikliğin, özel ve değerli olmanın toplumsal kültürün kandırmacası olduğuna inandırmaya çalışabiliriz kendimizi bir başka sefer. Hiç kimse özel değildir gibi başka safsatalara kapılabiliriz. Bu da yukarıdaki yanılsamanın, bu kez moral bozan ucu. Ve, bu da yakaladığımız ipucunu bir yerlere sokuşturup, ondan bir an önce kurtulup rahatlayacağını zannetme, ve bu da yol değil.

Yol bir oyundur. Ve hiçbir kuralı yoktur. Yol, elinde o ipucuyla öylece durmaktır. Yol, elinde hiçbir ipucu yokken dahi öylece durmaktır. Bu oyun sadece ve sadece öylece durarak oynanır. Hiçbir kuralı yoktur dedik ya... Kuralları düşünürsen, kuralları aramaya kalkarsan oyun olmaz. Sen dur, oyun kendiliğinden başlar. Senin hiçbir şey yapmana gerek yok.

Şimdi biz bu oyunu bulmaya gidiyoruz. Kuralların olmadığı yeri bulmaya, orda öylece durmaya. Oyun gelsin bizi bulsun, oyun başlasın.

Biz derken, ben ve bir grup insan değil bu, sen, ben, hepimiz. Çünkü oyun burda ve heryerde.

Biz öylece dururken, karışımıza neler neler çıkar! "Hişt, na'pıyon öyle?" der biri gelip, biri "bak şurda dondurma var, gidelim mi? ". "Tamam canım, ama sonra, bak ben şimdi duruyorum, git beni dışarıda bekle" deriz. "Sen çık, bir saat yoga salonunun kapısında bekle, durmam bitince gelip alıcam seni" deriz. Ya da yoga dersinin hocası öyle deyin der, biz de deriz. Epey de bir işe yarar, ama yine de "öff, bugün ne kütüğüm ya hiç öne eğilemiyorum" ya da "hah! Bugün oldu bu savaşçı, o zaman renk, dans" vs. Tabi ki onları da kapının önüne pışpışlamak lazım ki biz oyuna devam edebililelim.

Bazen bu arkadaşlar (ki kendileri baştan sona zihnin düzmeceleri olur), pışpışlanmaktan, canımdan, cicimden anlamaz. Bazen, odaklandığımız yerde, yolda, oyunda karşımıza ne çıkarsa yıkıp ezeriz, elimize kılıcı alır öyle ilerleriz. Bize "sen daha iyi bir hayatı hak ediyorsun, cevhersin ya" diyen de "biriciklik yanılsaması, toplumsal kültürün..." daha lafını bitiremeden keskin kılıcımızla buluşur. Bazen oyuna kılıçlı kalkanlı bir savaşçı olarak gireriz. Oyunun kuralı yok, biz dururken çıkan bazen lotus çiçeğidir, bazen de düşmanının boynunu vuran Virabadrasana.

Oyun her an biter, her an yeniden başlar, her an yeniden ve kuralı olmadan.

Sende bir cevher var, sen bir cevhersin; sende öyle bir misafir var ki... İçten içe bunu biliyoruz; elimizi uzatıyoruz. O cevher bizde ve bunu görmek için, bunu görmeye gözümüzü açmak için gözleri kapatıp oyunu oynamaya gidiyoruz. Başlasın deyin ve başlasın. Burada lotus da olacağız evet, ama bazen de kılıçları elimize alıp savaşçıyı çıkaracağız meydana.

Roland Barthes, fotoğrafta iki öğeyi birbirinden ayırır ve bunları adlandırmak için iki sözcük önerir: Studium ve punctum. Ortalama ve üzerinde uzlaşılmış duygular uyandıran fotoğraflarda studium baskındır. Böyle fotoğrafların işlevi açıkça anlaşılır: Bilgilendirici, temsil edici, şaşırtıcı, tutkuyu kışkırtıcı vs. Punctum ise fotoğraftaki uzlaşılmış anlamı delen ve onu belirsizleştiren bir ayrıntıdır. Bilincin eğilimlerine direnen bilinçdışı gibi. Bu ayrıntı ısrarlı bakışın hedefi olur; etkisi kesindir; ama kolayca anlamlandırılamaz. Barthes’ın ifadesiyle, “sanki görüntü, görmemize izin verdiğinin ötesinde bir tutku başlatmış gibidir.”

Can Ogan’ın Atölye Yoga için çektiği aşağıdaki iki fotoğrafa baktığımda, onları yoga temalı fotoğraflardan ayıran bir etkinin bende yoğunlaştığını hissettim. Bu hissin peşine düştüğümde ise, yoga pratiğimin anlamına dair bir imgeye ve bir düşünceye ulaştım. Sanki fotoğraf bir temanın altında kalmaktan kurtulduğunda, fotoğrafa bakan kişinin deneyimiyle buluşabiliyor ve onun gördüğü bir düşe dönüşüyordu.

Carl Gustav Jung düşü, bilinçdışının ruha açtığı gizli bir kapı olarak tanımlar. Bu kapıdan geçildiğinde bilinçdışındaki imgeler bilince taşınır, düş düşünceye uzanır ve ruhsal bütünleşmenin yolu açılmış olur. Bize içimizden saldıran bilinçdışı içeriğe eğilebildiğimizde Benlik’in yalnızca bir parçası olan ego’dan ibaret olmadığımızı fark ederiz. Bireysel bilincin, özel bir mülk olmayan, kolektif bir şeyle, bilinçdışıyla bağ kurmaya ihtiyacı vardır; bilinçdışının da bilinmeye. İşte bu ihtiyacın karşılanması olarak bütünleşme, başkasına ve yeryüzüne açılan bir yaşam imkânıdır; dünyadan kopmak değil, dünyayı kendinde toplamaktır.

O halde düşten düşünceye gideceğiz. Ki birinci fotoğrafta bakışımın hedefi olan ayrıntılar bu yolun canlandırılmış hali gibi. Şöyle ki, ilk seferde inatla gördüğüm şey, soldaki adamın bakışları ve sağdaki adamın ayaklarının çaprazlığı. Ağırlık ile hafiflik arasındaki karşıtlık beni çekiyor. Sonra bunlara üçüncü bir ayrıntı ekleniyor: Ortadaki kadının başının eğriliği. Böylece soldan sağa bir akış yakalıyorum. Bu akışa bir ad vermeye kalktığımda “bilinçdışından bilince doğru bir akış” diyorum ve nihayetinde bu ad bir imgeye ulaşıyor: “İyileşen yara.”

İkinci fotoğraftaki ayrıntı, kadının bedeninde güneşin ve gölgenin kapladığı yer. Bu görüntü bana Sylvia Plath’ın bir sözünü hatırlatıyor: “Gökyüzünün doruğunda beyaz, kayıtsız bir güneş parlıyordu. Kendimi bu güneşte, bir melek kadar ince ve uçucu hale gelene dek bir bıçak gibi bilemek istedim.” Kendi adıma başka söze gerek yok. Yine “iyileşen yara” imgesi.

Bu yazıyı yazdığım sırada fotoğrafçı Sebastiao Salgado’nun hayatını anlatan bir film (Toprağın Tuzu) izlemiştim. Salgado hayatı boyunca “öteki dünya”ya fotoğrafları aracılığıyla tanıklık eder. Dünyanın karanlık yüzüne yönelttiği bu bakış, kendi hikâyesini de anlamasını sağlar. Ve yaşamının anlamı sonunda bir düşüncede somutlaşır: Terra Enstitüsü.

Ölü yığınlarını fotoğrafladığı Ruanda’dan ayrıldığında Salgado’nun ruhu hastadır. Ruhunu iyileştiren, karısıyla birlikte giriştiği Terra Enstitüsü olur. Brezilya’daki doğduğu topraklar çorak bir araziye dönüşmüştür. Buradaki eski Atlantik Ormanı’nı yeniden yeşillendirmeye karar verirler. Ve 2,5 milyon ağaçla birlikte vahşi hayat geri döner. Toprak artık Salgado’nun özel mülkü olmaktan çıkar, herkese ait bir park haline gelir.

Jung sonsuzluğu, “dünün, bugünün ve geleceğin bir bütün oluşturduğu bir zamansızlık” olarak tanımlıyor. Eğer düşünce, duygusal çekiciliğin ve geçiciliğin ardındaki evrensel ve nesnel saptama ise, sonsuzlukla yakından ilgili. Bu yüzden Terra Enstitüsü bir düşünceydi. Jung’un, kendi inşa ettiği ve “Kule” adını verdiği, onu dış dünyadan ayıran bir konut olmaktan öte, dünyaya genişleyen evi de bir düşüncedir. Buddha’nın kendisi de.

“İyileşen yara” imgesini anlamaya çalıştığımda işte böyle bir düşünceye ulaşıyorum. Bu düşünce Melih Cevdet Anday’ın sözünü iletiyor: “Kirke, bilge tanrıça, selam sana!/Sağ salim geçtim kendimi.”

Bize verilenler, sunulanlar, karşımıza çıkan faydalanabileceğimiz şeylerle ilgili fikriniz nedir? Bunun, mesela bir eliyle size bir şey uzatan kişinin bir lütfu, onun tercihinden kaynaklanan bir armağan olduğunu mu düşünürsünüz, ona mı minnet duyarsınız? Alıp almamaya ona göre mi karar verirsiniz?

Bu soruları cevaplamak için, önce bir konuya dikkat çekelim. Modern fizik bize içinde olduğumuz bu varoluşta, âlemde, ol-uştan ayrı, her şeyden bağımsız ve kendi başına var olan tek bir zerrenin dahi olmadığını, tüm şey-lerin birlikte ve birbiriyle olduğunu ve her şeyin tek bir bütünün parçası olduğunu, her parçanın bu bütünle beraber hareket ettiğini, beraber ol-duğunu söylüyor. Niels Bohr ve Werner Heisenberg gibi modern fiziğin ataları ile Fritjof Capra gibi günümüz temsilcileri buna kozmik dans diyor. Tüm parçaların aynı bütün içinde beraberce, karşılıklı etkileşim halinde hareket etmesi anlamında bir dans.

Yoga, kelime anlamı itibariyle de manasıyla da bir olmak demek ve yogik yöntem varoluşu, özü, kendi-ni ve bu bir olma halini içsel yolculuk ve içsel keşifle yapılan bir tecrübeyle bize gösteriyor. Yoga da bize her şeyin bir olduğunu söylüyor.

Varoluş, birbirinden ayrılamayacak, bölünemeyecek bir bütün olduğuna göre; sebep-sonuç ilişkisini kurarken, örneğin size bir şey vermek için uzatılan elin kaynağının, sebebinin eli uzatanın istek ve iradesine dayandığını düşünürken, varoluşun bir bütün olduğunu ve eğer burada bir istek ve irade doğduysa, bu iradenin o bütünün içinde doğduğunu bilmek zorundayız.

Sebep sonuç, sonsuz sayıda değişkenin, akılla hesaplanması ve bilinmesi mümkün olmayan, algımız ötesinde kalan etkenlerin de dâhil olduğu son derece girift bir süreçtir. Ancak bu sürece bütünün dansı, bu dans içinde ortaya çıkan bir nimet olarak bakarsak, her şeyin kaynağının bütün olduğunu anlar ve bilirsek tam karşımızda duran kişinin uzattığı el başka bir biçime daha bürünür. O uzanan elde bize sunulan şey o kişiden gelen bir nimet olmayıp, özünde tüm varoluşun ol-uş halinden, bütünden size uzatılmış bir nimettir. İşte “Hamd Allah’ındır”ın manası da bu kapsamda düşünülmelidir.

Ancak; bu kavrayış aklımızla erebileceğimiz bir durum değildir. Akıl, zihin, her zaman dışarıdan gelen etkenler sonucu değişime tabidir. Zihin, mutlak gerçeklik ve mutlak bilgiyle değil, maddi hayatta karşılaştığı geçici, nisbi bilgiyle hareket eder. Varoluşun bir bütün olduğunu idrak ise içsel bir süreçtir ve kişinin meditasyon, tekeffür ve benzeri meditatif hal veya meditatif düşünme süreçleriyle varabileceği, tecrübe edeceği bir biliş halidir. Bu tecrübe sayesinde, bizler varoluşun mutlak bilgisine yaklaşırız. Bu aynı zamanda kendini bilme halidir de. Bu bilgi sayesinde kişi olan biten her şeyi, yaptıklarını, kendisine verilenleri ayırt etme yeteneğine kavuşur. Ayırt etme, neyin sizi mutlak bilgiye veya gerçekliğe yaklaştırdığını, neyin kendini bilme haliyle beraber olduğunu, neyin bu bilgelikle yapıldığını, alındığını verildiğini ayırt edebilmektir. Kendini bilme halinin bir sonucudur, arifliktir. Kendini bilmemek ise cehalettir.

Verileni alırken olduğu kadar, verici olduğunuz anlarda bir an için gözleri bir kapatmayla, bir an için bir içe dönmekle, birlik halinden kendi halinize baktığınızda gördüğünüz sizi cehaletten, bilmeden cahilce bir eylemde bulunmaktan, cahilce vermekten ve belki de kendinizi korumadan, kendinizden fazla vermekten sizi koruyabilir. Kendinizden fazla veriyor olsanız bile, bunu bilerek, kendinizi bilerek yapmak ile cahillikle yapmak arasında fark vardır.

İş almaya geldiğinde, size sunulan bir şeyi alıp almama kararını verirken de yine bilerek kendinizin farkında olarak, bir an için bile olsa gözleriniz kapatıp o bir an için içe dönerek bakmak, bilerek almak veya almamak, bize sunulan nimetlerin bolluğunu ve çeşitliliğini daha iyi anlamamızı sağlar.

Bununla birlikte, belirtmek gerekir ki, içe bakış, içe dönüş, her zaman yargısızdır. Hesap kitap yapmaz. İçe bakış bize hangi hesabın daha doğru olduğunu ölçmek için değildir. Bir olan için, bütün için hiçbir hesap doğru hiçbir hesap yanlış değildir. İçe dönüş sadece olanı hakikatiyle görmek ve herhangi bir fiili bu hakikati bilerek yapmak içindir.

Sosyal ilişkiler içinde birbirimizle kurduğumuz alış ve veriş halinde içe dönüş tecrübesinin bize katacağı kaç alıp kaç vermeyi öğretmekten çok daha geniş bir perspektiftir. Bize hep alıştığımız davranış kalıplarını sorgulatır. Yeni ve hep taze bir görüş katar. Ve mutlaka yeni ufuklar açar.

Yolunuz açık olsun!

Yoga, bizi karanlıktan aydınlığa, cehaletten bilgeliğe, maddi yaşamın ölümlülüğünden bilincin ölümsüzlüğüne taşıyan bir yoldur. Yoga rehberimizdir. Yoga öğretmenimizdir.

Bir yoga dersine girdiğinizde, bilmeseniz bile bir bütün olarak yoganın kişiyi cehaletten bilgeliğe taşıyan yolunun bir temsilinden geçersiniz. Baştan sona her bir bölüm, kişinin bilgeliğe giden yolculuğunun bir buçuk saatlik bir provasıdır.

Cehalet, karanlık, ölüm veya ölümlülük kendini bilmemektir. Aydınlık, bilgelik, ölümsüzlük ise kendini bilmek… Her yoga dersi, o derste, o sınıfta olan her bir kişiyi bir adım olsun karanlıktan aydınlığa taşımayı hedefler ve buna yönelik aşamalardan geçer.

Ders, bedeni ve zihni sakinleşmeye çağıran meditatif bir duruşla başlar. Bu genellikle rahat bir oturuştur. Yoga dersleri ve uygulanan asanalar ne kadar fiziksel görünse de aslında daha çok zihne odaklanmayı öğreten, bedenin yanı sıra zihni terbiye eden duruşlardır. Bir buçuk saat süren bir ders, fiziksel olarak yoğun asanalarla dolu bir akıştır ve bu akışı güçlü ve sakin bir şekilde sürdürebilmek yoğun zihinsel konsantrasyon ister.

İşte bu derinlikte bir çalışmaya başlamadan önce hem asanaları dikkatli ve özenli bir şekilde yaparak kendiniz korumanız, hem de içsel olarak mümkün olduğunca dersten faydalanmak için önce yoga sınıfının kapısına gelene kadar beraberinizde getirdiğiniz duygu ve düşüncelerin durulması faydalı olacaktır. Kalbiniz hızlı çarpıyorsa, nefesiniz hızlı akıyorsa bedeni ve nefesi sakinleştirmeden asanalara geçmeniz mümkün olmayacaktır. Bu yüzden de dersin ilk beş dakikası bedeni ve zihni sakinleştirmeye yönelik bir açılışa ayrılmıştır.

Yoganın ne olduğunu anlatan birkaç temel metinden biri olan Yoga Sutralar da ilk olarak zihni sakinleştirmekten bahseder. Alçakgönüllü bir saygı duruş olan açılış cümlesinin ardından gelen ikinci Sutra şöyle der:

Yoga Sutralar dört kitaptan oluşur ve ilk iki kitabı, neredeyse tümüyle zihnin özelliklerine ve zihnin nasıl sakinleştirileceğine ayrılmıştır.

Elbette ki yoganın bize sunduğu yöntemleri birbirinden ayrı aşamalara bölmek ve bunları öncelik sonralık sırasına koymak mümkün değildir. Ancak; kişi yoga yolunda ilerledikçe daha iyi anlar ki, bu sabır ve yoğun bir konsantrasyon isteyen içsel bir çalışma sürecidir. Bu süreçte, kendini bilme yolunda atılacak her adım öncelikli olarak durmayı, durup bakmayı, dolayısıyla zihindeki kargaşayı ve hareketliliği durultmayı gerektirir.

Ayrıca, yogaya yeni başladığımızda veya kendini bilme yolunda öncelikli süreç genellikle zihni sakinleştirmeye dayalıdır. Birçok yoga dersinin konusu da farklı başlıklar altında olsa bile esas olarak zihnin özelliklerini anlamaya ve zihni sakinleştirmeye odaklanmış akışlardır ve bu amaca yönelik teknikler içerir; uzun nefes verişler veya verdikten sonra nefesi tutma gibi. İlk kez yogaya başlayan birinin en rahat geliştirebileceği asana grubu öne eğilmelerdir ki öne eğilmelerin başlıca etkisi zihni sakinleştirmektir.

Yoğun bir derse devam edebilmek için nefesi, bedeni, zihni sakinleştirmek gerekir. Bu her çalışma için böyledir, hayatın başka alanları için de böyledir. Yoga pratiğinde ilerlemeye devam etmek, kendini bilme yolunda ilerleyebilmek için de zihni sakinleştirme pratiğini geliştirmek önemlidir. Zihni ve zihnin özelliklerini anlamak yavaş yavaş zihnin bir o uca bir bu uca sürüklenen dalgalanmalarını sakinleştirmekle mümkündür. Bu çalışma sözlerle ifade edildiğinde belki çok anlamlı gelmeyebilir kulağa; ancak yoga pratiğine başlamış herkes bu içsel çalışmanın kişiye nasıl kendini gösterdiğini, nasıl bir bilgelik kaynağı olduğunu kolaylıkla fark eder. Belki de yoganın giderek yaygınlaşmasındaki en önemli etkenlerden biri de budur. Cazibesini hemen hissettirmesi. Yine belki de bu yüzden yoga genellikle bir hevesle başlanılıp bırakılan geçici arayış yollarından biri değildir. Kendini bilme çoğumuz için uzun bir yolculuk demek olabilir, yoganın cazibesine kapılan için asıl derinliği tam da bunu gördükten sonra başlayan bir yolculuk...

Bu yolculuğun devamı ve bir yoga dersine nasıl yansıdığı konusu, bu yazının ikinci bölümü olacak bir sonraki yazıya kalmış durumda. Umarım merakla beklersiniz.

Namaste!

Dersin başlangıcı zihni ve bedeni sakinleştirmeye ayrılır demiştik. Dersin devam eden bölümünde, bir saatten uzun bir süre boyunca asanalara yer verilir. Tüm bu asanalar bizim kendimiz üzerinde çalışmamızdır. Yoga bizi karanlıktan aydınlığa çıkaran bir rehberdir, bize ışık tutar, yolu gösterir. Ancak o yolda yürüyecek olan biziz. İşte yol metaforuyla temsil edilen bu süreçteki yürüme, içsel yolculuğu, içsel çalışmayı, öz üzerinde çalışmayı ifade eder.

Bir yoga dersinde onlarca asanada kalırız. Asanaların esas amacı kendimize bakmaktır. Her bir asana ve asanada kalış süresi bizim kendimize odaklanmamız için tasarlanmış küçük odacıklardır. Bedenden yola çıkarak bizi uyarır asana. Çünkü fizik beden bunun için en etkili araçtır.

Kolunuz bir yerde, bacağınız bir yerde, düşünseniz aklınıza gelmeyecek bir poza girdiğinizde, oturduğunuz yerde yapmanız çok daha zor olan bir şeyi yaparsınız; bedeninizde olup bitene bakarsınız. Bir yerlerde öyle bir kas esniyordur ki, hem o esnemeyi hissetmek hem de sağlıklı bir şekilde sürdürmek için duruşta hâkimiyetinizi korumak zorunda kalırsınız.

Bilmeden hâkimiyet kurulmaz. Hâkimiyet kurmak için ne olup bittiğini anlamanız gerekir ve bunun için kendinize bakmak zorundasınız. İşte yoga burada başlar. Asana sizi uyarmıştır. Başka türlü zihnin dikkatini bedeninize, kendinize getirememiş olabilirsiniz ama işte asana bunu başarır. Bu başarı sizindir çünkü o asanada durma iradesi sizdedir. Sizde zaten kendine bakma, içe dönme iradesi vardı ve şimdi zihin de bu iradeye ortak olmuş oldu. İşte zihni hem sakinleştirdiniz, hem de terbiye ettiniz.

Yoga öz üzerinde çalışmadır, yoga yolunda ilerleyen kişinin belki de en uzun yolu budur, yoga derslerinde asanlara ayrılan bölüm bu yolun bir provasıdır.

Zihni sakinleştirme öz üzerinde çalışmanın sonucudur. Ancak işimizin en yoğun kısmı tam da burada başlar. Öz üzerinde çalışmanın daha derinlere inen, daha yoğun odaklanma ve inceleme ve araştırma isteyen, devamlılık isteyen safhasıdır burası.

Asanaların uyarmasıyla yoğunlaşan içe dönüş, kendine bakma tecrübesi ders boyunca her bir asanada tekrarlanır. Biz fiziksel bir çalışma yaptığımız düşünürken, ders boyunca kendimize farklı bir açıdan bakmış oluruz, içe dönmüş oluruz, kendimizle farklı bir yoldan bağ kurmuş oluruz. Fiziksel olarak olduğu kadar fizikselin de ötesinde bir iyileşme yaratır bu. Kendine bakmak, kendimizle bağ kurmak daima iyileştirici, değiştirici ve dönüştürücüdür. Bu şifadır.

Beden, zihin ve psişe birbirinden ayrılmaz bir bütünün parçalarıdır. Birini diğerinden ayırarak iyileştiremezsiniz. Kendine bakma, kendiniz üzerinde çalışma asanlarda fizik bedenin uyarılmasıyla başlar ancak yarattığı dönüşüm tüm benliğinizi sarar. Ve siz nerede nasıl bir dönüşüm ihtiyacı içindeyseniz onu şekillendirme fırsatıyla buluşursunuz.

Bu değişim ve dönüşüm sizin için bir fırsattır. Yoga eğitmeni sizin için bir akış hazırlar, asana hizalanmalarını ve içe odaklanmayı hatırlatır. Ancak içe dönüp dönmemek, kendinize bakmak, kendinizle bağ kurmak tamamen size kalmıştır. Yoga ve yogayı günümüze taşıyan öğretmenler, bizi bu derslere kavuşturdular, asanaları gösterdiler. Ancak ne sınıftaki yoga öğretmeni, ne de yoga öğretisi sizin yerinize içe dönebilir.

İçe dönmek, kendine bakmak, odaklanma ve çaba isteyen bir çalışmadır. Yoga yolunda ilerlemek isteyen bir kişinin başlıca uğraş alanıdır öz üzerinde çalışmak. Yoga zihni sakinleştirmektir, zihni sakinleştirmenin kendisi yoğun bir öz üzerinde çalışma sürecidir. Bununla beraber zihni terbiye ettiğiniz, sakinleştirdiğiniz ölçüde öz üzerinde çalışma yoğunlaşır ve derinleşir. Farkındalık artar. Tıpkı Yoga Sutralarda işaret edildiği gibi artık yolculuğunuzda daha derinlere inip, “ben kimim” vb. sorusunun açılmasıyla yeni bir çalışma evresine başlarsınız.

Bu tıpkı bilimsel bir çalışma gibi, inceleme, araştırma, deneme yanılma isteyen içsel bir süreçtir. Öz nedir? Ben kimim? Gören kim? Bu sorular fiziksel olarak farklı bir açıda durmayla başlayan içe dönüş yolculuğunun belki de en uzun durağıdır. Bu sürecin temsili, yoga derslerinin en uzun bölümü olan asana akışlarıdır. Hatırlayın, her bir asana içe dönüş fırsatı sunan küçük bir odacıktı. Her bir asana kısa bir çalışma alanı. Bu yönüyle, öz üzerinde çalışmanın ilk adımları, daha derinlerde atılacak adımların provalarıdır asanadaki duruşumuz.

Yazının devam eden konu başlıkları: Kimlikleri terk - Savasana ve Bilgelik ırmağına kavuşma - dersin sonu.

İkinci bölümde “yoga öz üzerinde çalışmadır, yoga yolunda ilerleyen kişinin belki de en uzun yolu budur, yoga derslerinde asanlara ayrılan bölüm bu yolun bir provasıdır” demiştik, hatırlarsınız. Peki, bu çalışma bir dersin sonunda bizi nereye götürür, yoga yolundaki yolculuğumuz bizi adım adım nereye taşır? İşte bu bölümde de haddimizi biraz aşarak dersin sonunun temsilinden bahsedeceğiz.

Öz üzerine çalışmaktan, kimlikleri terke

Artık dersin sonuna gelinmiştir. Tüm eylemleri bırakırsınız. Çünkü sıradaki asana Savasanadır. Ceset pozu. Kimlikleri terkin temsili…

Kendine bakmak demek, kendini biraz daha tanımak demektir. Kimliklerimizi, bu kimlikleri nasıl edindiğimizi, bunların ne işe yaradığını, yarayıp yaramadığını kendimize dönüp bakmakla görebiliriz ancak. Bu kimlikleri fark edip gördükçe onlara olan ihtiyacımız da azalır. Bu kimliklere olan bağımlılığımız ortadan kalkar. Tanımaya başladıkça silinmeye başlar kimlikler. Bu çalışma devam ettikçe öz üzerinde çalışma dediğimiz şeyin sonunda geriye kalan özden başkası değildir.

İşte bu yüzden öz üzerinde çalışma bizi eninde sonun o öze götürecektir, Yoga Sutraların ikinci kitabında bunun çalışmayla ve çalıştıktan sonra sabredip beklemeyle elde edileceği söylenir. Öz varsa, taklidine gerek yoktur, öz varsa diğer kimliklerin hepsi kaybolur. Öz varken diğer kimliklerinin hiç birinin siz olmadığınızı, onların sadece birer yardımcı olduğunu görürsünüz. O yüzden tüm kimlikler düşer, artık onlarla özdeşleşmezsiniz.

Savasanada tek yaptığınız nefes alıp vermektir ki o da kendiliğindendir. Bütün beden gevşek, kıpırtısız kalır. Bedeni bırakırsınız. Artık öz üzerinde çalışmanın hiçlikle buluştuğu sınırdasınızdır. Siz diye bildiğiniz hiçbir şeyin olmadığı, benim dediğiniz bedenin artık kıpırdamadığı bir yerdir burası. Çalışmanın bitip beklemenin başladığı, beklemenin dahi son bulduğu yer...

Yoga bizi cehaletten bilgeliğe taşır. Ancak yoga sihirli bir değnek değildir. Yoga yapanların omzuna bir gün sihirli bir değnek dokunup onları bilgelik ırmağına götürüvermez. Bizi oraya götürecek olan kendi adımlarımızdan başka bir şey değildir. Herkese açık olan bu ırmağın yolu bizzat kendimizden geçer, öz üzerine çalışmaktan geçer. Irmağın kendisi biziz; o yüzden yol, katman katman kimliklerin arkasını görebilmekten geçer. Kimin ne zaman varacağı, varıp varamayacağı ise hepimizi aşan bir sorudur, bilinmez.

Bir yoga dersinin sonu sadece bilgelik ırmağından içmenin bir temsili değildir. Dersin sonu aynı zamanda o ırmakla kısmi de olsa bir buluşmadır. Kişi dersin başına kıyasla muhakkak ki farklı bir yerdedir, yaptığı onca asanadan hiç olmazsa bir kaçında, bana göre birçoğunda, kendine dönüp bakmıştır bir şekilde. Bir şekilde kişide içe dönük bir merak uyanmıştır, bazı sorular ortaya çıkmıştır, belki cevaplarıyla birlikte. Ne ölçüde olduğu bilinmese de her dersin sonunda bir perde aralanır, bir bilinmezin önü açılır, küçük ölçeklerde bir aydınlanma yaşanır. O yüzden çoğu zaman ders bu açılıma fırsat tanımak ve bunu fark etmek için meditasyona uygun kısa bir oturuşla biter.

Hangi oturuşu seçerseniz seçin, o oturuş; karanlık, çamurlu sulardan ışığa uzanan lotus çiçeğinin, aydınlığa uzanmanın bir temsilidir. Gövdenin temelinden başlayıp, başın en tepesinden yukarı uzayan bir oturuştur. Karanlıktan aydınlığa, cehaletten bilgeliğe, ölümden ölümsüzlüğe...

Namaste!

Dağınık dikkati / bilinç akışını bütünleştirmeye yönelen yoga tekniğinin, bilinci dağıtan ve bozan duyusal çağrışımların uyandırdığı duyguları denetim altına almak için önerdiği nihai çalışma tek bir noktaya yoğunlaşmaktır. Bu yoğunlaşma, duygusal karmaşanın içinde yaşam açlığı çeken insanın edilgenliğinden kurtulması ve özerkleşmesiyle sonuçlanır. Eliade’nin belirttiği gibi, “dünyevi düşüncenin yazgısı nesneler tarafından düşünülmektir. ‘Düşünce’ dış görünüşünün altında aslında duyular, sözler ve bellek tarafından beslenen belirsiz ve düzensiz bir kırpışma gizlenir. Yoginin ilk görevi düşünmek, yani düşünülmeye izin vermemektir.”

Biz modernlerin özerklik yanılsamalarıyla dolu gündelik hayat deneyimi karşısında, tek bir nesneye yoğunlaşarak, nesneler tarafından istila edilen biricik insan olma niteliğinden sıyrılmak özerkliğe dair oldukça güçlü bir vaat gibi duruyor.

Bu yoğunlaşma çalışması fizyolojik ve manevi nitelikte birçok uygulamadan oluşuyor: “1) Sakınılacak davranışlar (yama); 2) Disiplin kuralları (niyama); 3) Beden duruşları (asana); 4) Soluma ritmi (pramayama); 5) Duyumsal etkinliğin dış nesnelerin egemenliğinden özgürleşmesi (pratyahara); 6) Yoğunlaşma (dharana); 7) Yoga meditasyonu (dhyana); 8) En üstün yoğunlaşma (samadhi).”

Ben bu yazıda, zaten yoga derslerinde deneyimlemeye çalıştığımız bu uygulamaları ayrıntılandırmak istemiyorum. Ama bütün bunların temelinde yatan düşünme ile düşünülme arasındaki mücadeleye, sizlere bir kitabı tanıtarak değinmek istiyorum. Zira modern dünyada yogayla samimi bir ilişki kurmaya çalışıyorsak eğer, böylesi bir özerklik vaadi ile gündelik hayat deneyimi arasındaki çelişkinin şiddetine çok daha fazla maruz kalıyoruz demektir. Mesele de bu çelişkiyi fark etmekten ve Dreyer’in “Ordet” filminde, deliliğin sınırlarında gezinen dindar Johannes’e söylettiği, hakiki bir imana dair sözü duymaktan geçiyor: “Ben dünyanın ışığıyım ama karanlık bunu anlayamadı. Kendi içime ulaştım ama içim beni kabul etmedi.”

Aydınlanma yolunda içimizdeki karanlığa bakmak, kurumlar tarafından nasıl düşünülmüş olduğumuzu fark etmek… Dolayısıyla sizlere yoga pratiğini destekleyecek bir yan çalışma öneriyorum: Tutunmak için değil, vazgeçmek ve veda etmek için geçmişe / çocukluğa geri gitmek ve hatırlamak.

Proust’a göre, geçmişi hatırlamaya ilişkin bütün zihinsel çabalar boşunadır. Geçmiş, zihnin hakimiyet alanından sürekli kaçar ve asla ihtimal vermediğimiz bir nesnenin içinde bize görünür. Yoga yaparken örneğin, tek bir nesneye yoğunlaşarak zihinsel akışı engellediğimizde, paradoksal bir biçimde, başka nesnelerde gizli anıların karşımıza dikildiğini fark ederiz. Bir yoga dersi, bu gizli anıları çözme ve geçip gitmesine izin verme çalışması olarak da nitelendirilebilir. Biraz daha somutlaştıracak olursak, Türkiye’de yoga yapan insanları birbirine bağlayan bazı ortak anılar vardır. Ve bazen bir yoga sınıfında birlikte yoga yaptığımız insanlarla beraber çözdüğümüz şey ortak geçmişimizdir. Diğer bir ifadeyle, ortak karanlığımız ya da ortak düşünülme biçimimiz.

Beş bin yıllık bir disipline ortalama otuz yıllık bir hayat deneyiminin içinden geçerek güncel biçimini veriyorsak eğer, derinden bir dönüşüm için hafıza çalışmasının önemi hiç de azımsanacak gibi değil. İşte Özge Samancı’nın Türkiye’de büyümeyi anlattığı otobiyografik çizgi romanı “Bırak Üzülsünler”, bu coğrafyada büyüyen ve yogada buluşan insanlar olarak bize, kurumlar tarafından nasıl düşünülmüş olduğumuzu, düşünme imkanının ışığıyla hatırlatan bir nesne olarak okunabilir.

Samancı’nın kitabı ilk kez ABD’de “Dare to Disappoint” adıyla yayımlandı. Türkçe çevirisi ise bu ay itibariyle raflarda yerini almış durumda. İngilizce başlık çok daha ilham verici: “Hayal Kırıklığına Uğratmaya Cesaret Et.”

“Türkçe eğitim sistemi içinde nasıl pelteye dönüştüğümüzün, kim olduğumuzu ve ne istediğimizi nasıl unuttuğumuzun ve nasıl olup da hatırlayabileceğimizin hikayesini anlattığını” belirten Samancı, cümle alemin hayallerini gerçekleştirmek için çırpınırken toplumun onayladığı bir ada sahip olmayı hak ettiğimizi ama karşılığında kendi sesimizi kaybettiğimizi göstermeye çalışıyor.

Bunu yaparken Türkiye’nin yakın tarihini son derece çarpıcı ayrıntılarla toplumsal ve siyasi açıdan özetliyor. 12 Eylül askeri darbesinden sonra yaşananların bir kuşağın üzerine nasıl çöktüğünü, İzmir’deki çocukluk yıllarından İstanbul’daki lise ve üniversite deneyimine kadar aktarıyor. Böylelikle, içine doğduğu koşullar ile kendi hikayesi arasındaki dengeyi sürekli koruyarak, bu topraklarda yetişen genç bir kadının bir yandan baskıcı ortam ve beklentiler nedeniyle nefessiz kalışını, öte yandan tüm bu gürültü içerisinde yeniden yola koyuluşunu ve kendi sesini duyma serüvenini seriyor önümüze.

Sonuç olarak, Melville’in Moby Dick’ini hatırlatırcasına, güç sahiplerinin, başıboş balinaların püskürtme deliğine bayrak diktiği bir avlanma hikayesi midir büyümek? Sadece bu değildir kuşkusuz. Aynı zamanda bir engelleri aşma, kendini kaybetme sonra bulma ve yine kaybetme, en sevdiğin şeylerin konforundan feragat etme hikayesidir. Ve yoga yaparken bu hikaye üzerinde çalıştığımızı, büyüdüğümüz yolları baştan sona yeniden geçtiğimizi ve geçerken pek çok şeyi elimizden bıraktığımızı söylemek sanırım yanlış olmaz.

Geçenlerde Bora Ercan savaşçı duruşlarının adını artık kahraman duruşları olarak kullanacaklarını yazdı. Gelen yorumlar üzerine de 'Bugün bizim salonlarda yaptırdığımızın tarihsel yogayla bir ilgisi yok' dedi. Bunun üzerine bir yorum gelmemesi benim ilgimi çekti. Sanki herkesin bildiği ama dile getirmediği bir gerçek uzaktan onaylamalarla geçiştirildi gibi hissettim.

Tarihsel yoga ile popüler yoganın farkı, Yoga Sutralar ve Hatha Yoga Pradipika ile tanıştığımdan beri, değer verdiğim bir konu. Eğitmenliği bırakacak sınıra kadar konunun baskısını hissettiğimi hatırlıyorum. Daha sonra önemli konuların ne olduğunu farkettikçe bu konu da gündemimden düşmüştü, ta ki Bora Hoca'nın yorumuna kadar.

Yoga eğitmeninin yapması gereken ilk şey yoganın, ikincisi de eğitimin ne demek olduğu öğrenmek herhalde. Yoganın ne demek olduğunu öğrenmek için ilk adım insanın 5 dakikasını alır; tek yapılması gereken Google'a 'yoga nedir?' diye yazmak. Karşımıza hemen çıkanlar; yoganın kelime anlamı (en bilineni bütünleşmek, bir olmak) / Patanjali ve derlediği Yoga Sutralar / asananın yoganın sadece bir kolu olduğu / batılılaşmış yoganın tarihsel yoga ile ilgisi olmadığı olacaktır. Böylece, kısa sürede, yoga ile ilgilenmek isteyen biri en önemli kaynağa ve daha o kaynağı okumadan yoganın ne olmadığı bilgisine ulaşabilir.

Peki nasıl oluyor da yoga eğitmenleri bu kadar net bir bilgiye rağmen büyük bir kararlılıkla asanalarda uzmanlaşmayı ve güçlenmeyi yoganın tamamı gibi anlatabiliyor?

Bu soruya cevap vermek için modern kültüre bakmaktan başka çaremiz yok çünkü ne yetişiyorsa kültürde yetişiyor. Modern zamanın insandan talep ettikleri sivrilmek, başarılı olmak, geride kalmamak, kendini tanımak ve kişisel gelişim. Tarihsel yoganın talep ettikleri genişlemek, şan söhretle ilgilenmemek, varoluşu tanımak ve kişilik kılıflarını temizlemek. Taban tabana zıt iki anlayış çatışıyor ve kazanan modern kültür oluyor otomatik olarak. Bu yüzden tarihsel yoganın bu zamanda varolması mümkün değil.

Öyleyse bu imkansızlık olduğu sürece yoga eğitmenliği yapmak üçkağıtçılık olmuyor mu?

Evet, oluyor çünkü yoga adı altında ilgisiz konulardan bahsediliyor. Akrobatik bir duruşta uzun süre kalabilmek ve bu sayede kendinle yüzleşip, kendini tanımak gibi veya her gün kan ter içinde asanalar yapıp zihnin dalgalanmalarının durdurulabileceği gibi. Korkunç bir hibrid oluşmuş durumda. Kavramlar havada asılı ve birbirleriye gelişigüzel şekilde bağlanıyorlar. Buna da yoga deniyor.

Bir yandan da yapılabilecek en iyi şeylerden biri olarak ortada duruyor yoga. Varoluşsal konularla ilgilenen ender bilimlerden biri olarak, birilerinde bir ışık yakabilmek için bütün geçmişiyle karşımızda duruyor; önemli olanın 'ben' olmadığı, öznesiz bir bina dikmek için ilham vermeye hazır.

Çok zor bir iş değil ama korkutucu şunu demek: bütün asana çalışmaları bedeni meditasyon oturuşuna hazırlamak içindir. 'Öğrenci' el duruşunu başarmak, gençleşmek ve güzelleşmek istiyor. Seksi hocanın esnekliği ve gücüne hayran. Ona yogaya başladığından beri kişisel gelişiminde ne kadar ilerlediğinin söylenmesine ihtiyacı var. Korkutucu doğruyu söylemek çünkü öğrenci başka birinin ögrencisi olabilir istediğini alamazsa. Fizyolojinin meditasyon için en uygun olduğu ileri yaşlara hazırlanmak için asana pratiği yapmanın öneminden bahsetmek hiç ilgi çekici değil, poponun şekli oldukça ilgi çekici oysa. Zaten yoga yapanlar hiç ölmeyecekler de!

Belimiz ve dizimiz ağrımayacak kadar güçlenmekten fazlası ne işimize yarayacak diye sorgutlamalı bir yoga eğitmeni. Yaptığımız asanaların hemen hemen tamamının 20.yy çıkışlı olduğunu da söylemeli. Bir yoga stiline veya yoga yaparken iyi hissetmeye hatta eğlenmeye karşı değil yazdıklarım. El duruşuna da karşı değil. Işığın görülmemesine ve gizlenmesine karşı.

Bu kadim öğretiyi yüzyıllarca taşıyanlara ihanet ediliyor ama daha büyük ihaneti çocuklarımıza ediyoruz. Varoluş konusu ortak bilinçten çıkıyor ve boğazımıza kadar çamura batmış durumdayız. Kendimize çeki düzen vermezsek gelecek olanlar tamamen batacaklar. Kendimiz zincirlerimizi kıramayacağız belki ama çocuklarımıza ve arkadaşlarımıza yardımcı olabiliriz hala. Önce farketmeli: korkarak yaşanmaz, sadece ölünür.

René Girard, “Romantik Yalan ve Romansal Hakikat” isimli kitabına Scheler’den bu alıntıyla başlar. Girard’a göre, dünyayı arzulamak ve anlamlandırmak özne ile nesneden oluşan iki taraf arasında cereyan etmez; işin içinde her zaman bir üçüncü de vardır. Yani arzunun yapısı “üçgen”dir. Özne, arzuyu dolayımlayan bu üçüncüden yola çıkarak, ona kapılarak nesneyi arzulamaktadır: “Sevinçlerin ve özellikle acıların kaynağı nesneler değildir. Yapay bir güneş olan dolayımcıdan inen gizemli bir ışın nesneye aldatıcı bir parıltı verir.”

Arzunun aracısı (médiateur, dolayımlayıcısı) modern dönem öncesinde Tanrı iken, moderniteyle birlikte puta dönüşmüştür. aracının puta dönüşmesi onun dünyevileşmesine, erişilmez bir gökyüzünden yeryüzüne, yanı başımıza inmesine işaret eder. İtibar sahibi herhangi birinin arzusu bir başkasında arzu uyandırmaya yeterlidir artık. Uyanan arzusuyla özne, aracının varlığını hedefler. Onu kendisine mal etmeyi düşler. Nesneyi de bu düşü gerçekleştirecek bir araç olarak kullanır. Yitirdiği varoluşsal bütünlüğüne bu sayede ulaşacaktır. O halde arzunun bir varoluş hastalığı olduğunu söyleyebiliriz. Bu yüzden insanlar ne kadar tutkuyla nesneleri kapışsalar da asla tatmin olmazlar. Varoluşsal parçalanma daha da derinleşir.

Girard’a göre, kendi başına arzu duyamamayı, arzunun bu taklitçi doğasını yalnızca romancılar ortaya koymuşlardır. Ancak onlar arasında da ikili bir ayrım söz konusudur: Romantik olanlar ve romansal hakikati açığa vuranlar. Romantikler modern insanın özerklik yanılsamasına tutkuyla bağlıdırlar; arzusunun dingin bir öznellikten doğduğuna inanırlar. Cervantes, Flaubert, Stendhal, Proust, Dostoyevski gibi bütün büyük romancılar ise arzunun ardındaki aracının peşine düşmüşlerdir.

Peki, tüm bunların yogayla ne ilgisi olabilir? Yukarıdaki görselin ait olduğu “Sessizliğin Bakışı” filmini izlediğimde, tek bir sahnede geçen baş duruşunun filmle ilgisi üzerine bir süre düşünmüştüm. Yönetmen dekoratif bir unsur olarak yogaya başvurmuş olamazdı. Sonrasında bunun anlamına dair bir yorumu Girard’ı okuyunca geliştirebildim.

Belgesel niteliği taşıyan filmin olanı görmekle ilgili bir derdi vardır. 1965 yılında Endonezya’da, “komünist” oldukları gerekçesiyle, aralarında filmin başrol oyuncusu Adi’nin kardeşinin de bulunduğu 1 milyona yakın insan işkenceden geçirilerek katledilmiştir. Yıllar sonra Adi, katliamın failleriyle görüşmeler yaparak onlardan olup biteni anlatmalarını ister. Ne bir hatırlama çabası, ne de bir sorumluluk ve pişmanlık belirtisi yoktur hiçbirinde. Hatta bazısı vahşice eylemlerini başlarından geçen heyecan verici bir maceraymış gibi zevklenerek anlatır. Sanki üçgen arzunun mantıksal olarak gidebileceği en uç nokta öldürme arzusunda karşımıza çıkmış gibidir. Devletin düşman addettiği bir nesneye karşı seferber olan özne, “önce çevreye saldırıp sonra merkeze doğru yayılan çürütücü bir illet” tarafından varlığının en mahrem bölgelerine kadar istila edilmiştir.

O zaman sormak gerekiyor; aracının ortadan kalktığı, dünyayla kurulan dolaysız bir ilişki biçimi mümkün müdür? Mümkünse bunu dünyaya yönelen bir bakışla ifade edebilir miyiz? Buna sessizliğin ya da izleyicinin bakışı diyebilir miyiz? Filmde Adi, arzu döngüsünde kıvranan faillere böyle bir bakış fırlatıyor aslında. Tıpkı Scheler’in ve onu alıntılayarak kuramını inşa eden Girard’ın ya da Cervantes’ten Dostoyevski’ye deha sahibi romancıların bakışı gibi. Arzuyu yenen ve düşünceye ulaşan bu bakış, kendiliğindenlik ve dinginlikle yüklü bir halden yansıyan kavrayışın bakışıdır.

Bu noktada yine Bora Ercan’ı anmazsak olmaz. Eksik uçlu metinleriyle sözü çoğaltıyor sağ olsun. Bir yazısında arkadaşının sorusunu paylaşmıştı: “Dostoyevski yoga yapsa yazabilir miydi?” Benzer bir soru yogaya başladığım zamanlar benim de aklıma gelmişti. Dostoyevski üzerinden değil ama, düşünsel yaratımın yogayla bir arada var olup olamayacağıyla ilgili olarak. Çünkü o sıralar düşünsel olanı dalgalı bir zihnin ürünü gibi görüyordum sanırım ve yoganın bir tür hiçliğe yöneldiğini düşünüyordum. Oysa düşünce zihinsel dalgalanmaların durulduğu berrak bir yerde başlar. Girard’ın edebiyat özelinde belirttiği gibi, romansal esinin kaynağında aracıdan kopuş vardır. Romanda geçmiş arzuların canlandırılmasını sağlayan, yazarın şimdi arzu duymuyor oluşudur. Romanın sonuç bölümünde yazar, kahramanı aracılığıyla tam da bu inanç dönüşümünü ifade etmektedir: Gururunun ilham verdiği seraptan vazgeçen kahraman, ruhun soluklandığı yeni bir hayatı müjdelemektedir.

O halde sanatın ve felsefenin bakışıyla yoganın bakışı arasında yakınlık kurabiliriz. Ve bu soruya “Dostoyevski zaten yoga yapıyordu” diye yanıt verebiliriz. Zira aralarındaki en büyük fark, yoginin asanayla, edebiyatçının dille düşünüyor olmasıdır. Tabi modern insanın bedenle kurduğu ilişki de aracıdan azade olmadığından yogası da arzu dolu ve romantik olabiliyor. Oysa filmdeki gibi soykırıma varmış arzuya yönelen sessizliğin bakışı bir hakikat arayışı olarak yogayla son derece temel bir yerden örtüşmektedir. Buna belki de hakikatin yogası diyebiliriz.

Robert Musil, 20. yüzyılın çığrından çıkmış sezgiciliğini eleştirirken, sorunun çok fazla akla ve çok az ruha sahip olmamız olmadığını, fakat ruha ilişkin konularda aklımızı çok az kullanmamızda olduğunu belirtir ve şöyle bir ifade kullanır: “Akla karşı duygudan yana çıkıyoruz ve –kuraldışı durumlar bir yana bırakılacak olursa- akıldan yoksun duygunun şişman bir budaladan farksız olduğunu unutuyoruz. Bu tutumumuzla edebiyat sanatını öylesine perişan ettik ki, insan arka arkaya iki Almanca roman okuduktan sonra, zayıflamak için bir entegral çözmek zorunda kalıyor.” Günümüzde yoganın neredeyse kankası gibi görülen kişisel gelişim kitaplarının insanda yarattığı tahribat da buna benziyor. O zaman insan merak ediyor; iki doz kişisel gelişime maruz kalındığında bir doz ne alınabilir?

Öncelikle kişisel gelişimin ne menem bir şey olduğunu ziyadesiyle anlatan Tuğçe Isıyel’in yazıları okunabilir. Bir tanesini buraya bırakıyorum. Kimsenin kimseye meditasyon yaptıramaması gibi, kimse de kimsenin bu hayatı nasıl yaşaması gerektiğini bilemez. Isıyel özetle bunu söylüyor. Mesela “koskoca bir yaşamın koçu” olmak, ne kadar hoyrat bir iddia değil mi? Birbirimize ömür biçmek yerine hikaye anlatmak dururken... Tabi hikaye anlatıcısı eşit bir yerden bakarken gördüğüne, kişisel olarak gelişen ve cümle alemi geliştirmek isteyen, başkaları üzerinde hakimiyet kurma arzusuyla yüklüdür. Vakti zamanında gelişememe kaygısı duymasının nedeni de zaten dünyayı bu biçimde, fethedici bir perspektiften görmesidir. O halde görme biçimini hiç sorun etmeden, geliştiği iddiasıyla gözlerini başkalarına dikmesi, kendisine yeni bir hakimiyet alanı yaratma arzusundan başka neyle açıklanabilir? İşte arzunun o belirsiz nesnesi...

Sonrasında yüzümüzü düşünceye dönmekten başka çaremiz yok sanırım. Bu blogta yoga üzerine bir şeyler yazmaya çalışırken, dönüp dolaşıp arzu ile düşünce, düşünülme ile düşünme, koşullanmış olan ile koşulsuz olan, parça ile bütün arasındaki ayrıma yaslandığımı fark ettim. Benim için bu ayrım, türlü gürültünün içinde hem yoga hakkında yazmayı hem de yoga pratiğini mümkün kılan bir dayanak noktası gerçekten. Bazen yoga hocalarımız soruyor; “neden buradasınız, bu saatte, buraya yoga yapmaya neden geldiniz?” diye. Soruya içimden bir karşılık vermeye yeltendiğimde ölçüyü hep bu ayrımda buluyorum. Bir civan-mukta, yani “hayattayken kurtulmuş” insan olmadığımıza göre, şu dünyadaki en makul gerçekliğimiz arafta olmaktır gibi geliyor; arzu ile düşünce arasında, ikisini birbirinden ayırt etme kabiliyetine sahip bir halde olmak...

Eğer arzudan, kişisel olarak gelişmekten filan şiştiyseniz, nisan ayında kaybettiğimiz Yüksel Arslan’ın işlerine, kendi deyimiyle “arture”lerine bakmayı deneyebilirsiniz. İki tanesini yukarıya taşıdım: “İnsan” adını verdiği arture dizisinden seçilmiş, sanrılar konulu iki parça; göz ve gördükleri ile somatognozik bozukluklar. Arslan bu dizide, insanın bedeninden ve ruhundan geçen neredeyse tüm halleri, beyninden, sinir sisteminden, cinsel yaşamından kesitlerle tasvir etmeye çalışıyor. Sanatındaki genel eğilimin, yani beşeri hayatı bütünlüğü içinde gözler önüne serme düşüncesinin bir uzantısı olarak, insanda yolunda gitmeyen şeylerle de ilgilenmek zorunda hissediyor kendini ve yakın dostu Ferit Edgü’nün ifadesiyle, insanlığın pathos’unun resimleri çıkıyor ortaya. Böylelikle bize sunduğu, bilim ile sanatın iç içe geçtiği muazzam ölçekte bir hikaye.

Kişisel geliştirici herkeste kendi imgesini ararken ve yaşamı dümdüz ederken, Arslan, insanlığın hakiki imgesinin peşine düşüyor, bütün çelişkileri ve engebeleriyle. Daha önceki yazılarımdan birinde, yoganın yöneldiği aydınlığın varoluşun kirine bulanmaktan geçtiğini söylemiştim. Tam da böyle bir “kir”i, yogadan farklı bir araçla, yazıyla-çiziyle düşünüyor, somutlaştırıyor Arslan. Öyleyse bu “düşünce ressamı”nın anısına, dostu Edgü’yle yapılan bir röportajı da buraya bırakarak bitirelim.

Malumunuz, yasanın kolu yogaya kadar uzandı. Bu kadim disiplinin yaklaşık yedi senedir Türkiye sınırları içerisinde de başını yaslayabileceği güvenli bir limanı var. “Yasal yoga” ifadesini sosyal medya ortamında ilk kez gördüğümde bu konuda bir şeyler yazmayı istemiştim. Bir yandan hukuk doktorasını kaplumbağa edasıyla bitirmeye çalışan, bir yandan iki senedir yoga yapan biri olarak birbiriyle epey ilgisiz olduğunu düşündüğüm bu iki alanın bir araya gelişi üzerine düşünmek kışkırtıcı gelmişti. Yasadan kaçarken yogaya tutulmak da mümkün olabilirmiş meğer. Sonra tezi yazmanın daha hayırlı olacağına karar vererek meseleyi rafa kaldırdım. Ancak yasadan kaçmanın gerçekten mümkün olmadığını bir süre önce başıma gelen bir olayla yeniden anlayınca meseleyi bulunduğu raftan almaktan geri duramadım.

Olaydan kısaca, isimlere ve cisimlere bulaşmadan bahsetmeye çalışacağım. Kamuyla paylaşıldığı için haberdar olduğum ve sevdiğim bir eser üzerine bir yazı yazmıştım. Yazının içinde eseri başkalarına da göstermek için doğrudan malzeme de kullanmıştım. Yani tabiri caizse eserin orasını burasını keyfi bir biçimde açık etmiştim. Bunun bir hak ihlaline yol açabileceği hiç aklıma gelmemişti. Çünkü yazıdaki asıl duygu sevilen bir şeyi başkalarına da gösterme hevesiydi, mülk sahibinin toprağından faydalanma isteği değil. Neyse sonra elimize ulaşan bir uyarı mailiyle eserin orasını burasını yazıdan “derhal” çıkarmamız gerektiğini idrak ettik. Son derece haklı ve asla direnmeden, hatta mahcubiyetle karşılanacak bir talebin neden bu denli hizaya getirici bir emir cümlesiyle dile getirildiği üzerine aldı beni bir efkâr. Eser sahibi karşısındakini ne olarak görüyordu acaba?

Çok da zor bir soru değil. Çoğunluk hiç tanımadığı uzaktaki birilerini nasıl görüyorsa öyle görüyordu. Genellikle uzağı hukukun merceğiyle görmeye alışkınızdır. Bu alışkanlığın ortaya çıkardığı manzarada, her an saldırmaya meyilli olduğunu düşündüğümüz bir uzağa karşı teyakkuzda yakınımızı sakınmakla meşgulüzdür. Özellikle “uygarlık” seviyesinde büyümüş orta sınıfın uzakla ilişkisi bu minvalde gelişmektedir.

Bunca yıllık eğitimin ardından benim elimde hukuka dair kuş kadar bir şey kaldı. Şikayetçi olduğum söylenemez; haddinin bilgisine sahip zarif bir kuş bu. Ancak her sorunumuzda ona başvurmanın, onun diline öykünmenin hiç de matah bir şey olmadığını, tam tersine insan ilişkilerinin tüm potansiyelini çürüttüğünü düşünüyorum. Çünkü hukuk tek başına içi boş bir çuval gibidir; bütün hükmünü, desteğini çektiğinde üzerine yığılacağı güç ilişkilerinden alır. Yani bir metin olarak hukuk ile onun ortaya çıkma süreci, uygulanma biçimi ve hiç uygulanmama hali arasındaki koca boşlukta güç ilişkileri vardır. Bu yüzden hukukun devreye sokuluşu genellikle adaletten öte belli bir güç ilişkisine yeniden ve yeniden can vermekle sonuçlanır. Bunun en büyük göstergesi, modern dönemde her şeyden önce mülkiyeti koruyan bir hukuk sistemiyle karşı karşıya oluşumuz değil midir?

Peki, eseri bir kenara koyalım ve yogaya bakalım. Yasa ile yogayı buluşturan nedir? Yoganın özüne sözüne uygun bir biçimde öğrenilmesi ve öğretilmesi konusundaki somut sorunlara bir çare sunmak mıdır? Yoksa icra ettiği işin doğasına saygı duyarak bir meslek grubunun haklarını korumak mıdır? Bana kalırsa bu buluşmanın amacının para işlerini düzenlemekten ibaret olduğunu söylesek çok fazla şeyi gözden kaçırmış olmayız. Böyle bir devranda yoga yasayla ancak bu şekilde düzenlenebilirdi.

Yukarıda şiirinden alıntıladığım Didem Madak, hukuk okumuş bir şairdi. Bir insanın şu dünyada katedebileceği en uzun yollardan birini katetmişti. Yasa ile yoga arasındaki mesafe de bu kadar uzundur. Yasanın dünyaya biçtiği elbiseyi yoga çıkarmak ister. Hatha yoga yaparken neden bunca ısınıyoruz? Yasanın dünyaya yüklediği anlamları teker teker yakmak için değil mi? O halde ne duruyoruz? Yoga eğitiminin parayla ilişkilenmek ve devletin müdahalesine açık hale gelmek zorunda oluşuna yanalım. Belki bu farkındalığın küllerinde dünyanın çıplaklığına bakma cesaretini bulabiliriz.

İnsanların oluşturduğu çemberlerin kısıtlayıcılığı üzerine düşünürken, Bora Ercan’ın Jnana Eğitimi’nde tanıştığım 'enso' geldi aklıma. Zen Budizmi’nde kullanılan enso, bir ya da iki fırça darbesiyle çizilen ve özgür zihnin, bedenin yaratmasına izin vermesini ifade eden bir figür. Kapanmamış bir çember...

Çok dertliyiz ve dertli olma hali çare aratıyor. En popüler çare de bir çembere dahil olmak. Çemberin içindeki boşluğa girince, o çemberin hazır düşünme yöntemleri güven veren bir alana dönüştürüyor boşluğu. Politika, din, teknoloji hep böyle çemberler. Boşluk giderek doluyor, doldukça ağırlaşıyor, ağırlaştıkça yeni dertler yaratıyor eskilere ek olarak.

Politika çemberinin kısıtlayıcılığı bugünün Türkiye’sinde özellikle gençler tarafından fark edilmesi zor bir durum. İktidara karşı konumlanmamak aklın sınırlarının ötesinde görünüyor. Konumlandığınız anda köleliğe karşı bir muhalefet başlatmış oluyorsunuz. Artık çemberin içindesiniz, çok haklı sebepleriniz var ve saldırı geldikçe kendinizi korumak için ya savunmanızı güçlendirmeniz ya da karşı saldırıya geçmeniz gerekiyor. O çemberin içinde oluyor ne oluyorsa ve orada kaldıkça boşluk daralıyor.

O oyunu oynadıkça, kazanmak istediğinizi kazandığınızda bile ancak iktidar ile yer değiştirmeyi başarabilirsiniz. İşte bunu fark eden çemberden çıkış anahtarını cebinde bulabilir.

Yoga, doğası enso yaratmaya elverişli ama mevcut kültürün içinde bir çembere dönüşmeye uygun bir yapıya sahip. Düşük enerjili ve/veya asosyal insanların az sayıda, yüksek enerjili ve/veya sosyal insanların çok sayıda çemberle geçindiği mevcut oluş halinde, yoga çemberlerden bir diğeri olacak özelliklere sahip. Daha mutlu, alternatif bir yaşam vaat ederken kendi içinde iktidarlar, takipçiler ve muhalifler yaratabiliyor.

Yoga, işe yaramayan düşünceler başta olmak üzere, yüklerden arınmayı öğütler. İkilikleri birleştirmek için ve daha büyük birleşmeler için daha büyük ikiliklerden arınmaya bir araçtır. Enso gibi yoga da tek boşluğa sahip; içeride ve dışarıda iki boşluk yok. Doldurulacak bir boşluğu da yok. Enso gibi şaşırtıp düşünmeye teşvik eder ama çember gibi eğitime çağırmaz insanı.

Anarşi kelimesi Yunanca anarkhos kelimesinden gelir. Anarkhos 'şefi olmayan' demek. Bugünün rezil hallerinden çıkmak için, olunabilecek her alanda anarşist olmak çok değerli. Yogada anarşist bir örgütlenme mümkün: insanların sadece nefeslerini izlemek için bir araya geldiği, şefi olmayan bir örgütlenme... Her çemberi içine alabilecek boşluğa sahip ama kendisi çember olmayan bir örgütlenme...

Çember olma ihtimalini gördüğünde bir kişilik yer açan bir örgüt, ensovari bir örgüt, çemberlerin yükünden kurtulmak, sağlıklı düşünebilmek için bir araya gelinen bir örgüt ,bir anarşist örgüt hayal ediyorum....

Buda’nın dediği gibi: "Yürüdüğün yoldan önemlisi, kimlerle yürüdüğündür."

Acı ve zevk arasında gidip gelen bu hayatta hepimiz daha mutlu olmanın yollarını, kafamızdakı soruların cevaplarını arıyoruz mütemadiyen. Yüzyıllar boyunca insan şu soruyu sormuş kendine: Bu ızdıraplı yaşamla nasıl mücadele edebilirim? Yoga öğretisi ve pek çok teknik bu sihirli sorunun cevabı olarak doğmuş.

İşte tam da bu noktada, başka bir çabanın içine girmeye, cevapları ararken yogayı ellerimizde oyuncak edip, her şeyi kendi çıkarlarımız için maddi bir şekle sokmaya başladık. Hakikati teoride bilen yoga hocaları ego tanrıçaları olarak sahne almaya (bir rock starla karıştırabilirsiniz:)) ve çoğu zaman güç, para, cinsellik, ruhsal açlıkla beslenmeye başladılar. Sonunda “spiritüel” olma yoluna tezat insanlara dönüşmeye başladık. Meditasyon her ne kadar bu amaçla ortaya çıkmış olmasa da, egoyu güçlendiren, besleyen bir teknik haline gelmeye başladı ve bu çabanın kendisi, yoganın bir ifadesi olma yolunda hızla ilerliyor.

Oysa ki yoga insani eğilimlere net olarak karşı gelmiştir. Hayatın sadeleştirilmesi, sükunet, dinginlik, statik bedensel duruş, solumanın ritme bağlanması, tek bir noktaya yogunlaşma; tüm bunlar çoğullaşmayı ve parçalanmayı önlemek, yeniden bütünleştirmek ve birleştirmek içindir. Gözlemleyen varlıklar olarak basitçe o anda olmak ve her varlığa, her şeye olduğu gibi olmasına izin vermek esastır. Zen budistlerin tanımladığı gibi, spiritüel olmak demek sadece odun kesip, su taşımak demektir. Belki bir fincan çay içmek, yağmuru izlemek, markete gitmek, yürüyüşe çıkmak ya da tren camından dışarıyı izlemektir. Sadece her şeyi olduğu gibi fark etmek, size o anın nasıl da uzayıp netleştiğini ve günlük basit eylemlerin nasil keyif verdiğini hissettirecektir. Menander’in dizelerindeki gibi: "Yıldızlardan, denizlerden, bulut dizilerinden, ateşin kıvılcımından, hepimizi aydınlatan güneşten, yüz yıl da yaşasanız, birkaç yıl da yaşasanız, onlardan daha yüksek birşey göremezsiniz.."

Sınırları kültür çizer. Kavramları kültür belirler ve biz bu kavramların içine doğarız. Bazı kavramlar Allah'ın emri iken bazı kavramlar ise başka 'doğruların' emridir. Peki, doğru her zaman herkes için aynı şekilde belirlenebilen bir şey olabilir mi?

Modern kültür iki ilkel kabileden oluşur. Birinci kabiledekiler, her şeyin en çoğunun ve iyisinin kendisi ile yakın çevresine ait olmasını söylerken; ikinci kabiledekiler her şey eşit bir biçimde herkesin olsun der. İlki sağ kabile, ikincisi sol kabile. Nitelikleri gereği bu iki kabile sürekli çatışır. Her iki kabileden de olmayan biri olarak düşünmek yeterince zorken, bu düşünceyi paylaşmak çok daha zor. Ne söylersen söyle, bunlardan biri tarafından diğerine dâhil edileceğin neredeyse kesin.

Deneyelim.

İki kabilemizin konusu da hiyerarşi. Sağ kabile hiyerarşiye karşı değil; zaten hiyerarşinin tepesinde olmakla ilgileniyor. Sol kabile ise hiyerarşi olmasın diyor. Sol kabilenin istediği şey mümkün değil zira değerlerden bahsettiğimiz her yerde hiyerarşiden de bahsetmiş oluruz. Mesela güzellik hiyerarşisi vardır. Aynı şekilde fiziksel güç, zekâ, iyi konuşmak ve hızlı koşmak hiyerarşileri de. Bunları eşitleyemediğimizden ve bunlar bir değer olduğundan hiyerarşileri oluşur. Neticede birbirine sıkı sıkıya bağlı sonsuz sayıda hiyerarşi içinde, çalışmak ve gelir elde etmek gibi şeyler de eşit olarak değerlendirilemez.

Eşitsizlik kötü değildir. Değerli şeyler üretmek ya da yaratmak için gerekli temel motivasyonlardan biri buradan gelir. Aynı laboratuvarda çalışan iki biyologdan biri, kanseri engelleyen ilacı bulursa diğerinden fazla kazanmamalı mıdır? İlacı bulan biyolog; kazandığı parayla daha kapsamlı laboratuvarlar kurup, daha çok kişiyi işe alıp, başka hastalıkların da ilacını bulmamalı mıdır? Bunun sonucunda daha çok para kazanıp, diğerine göre daha çok tatil yapmamalı mıdır?

Sol kabilenin düşüncesinin tek başına hâkim olduğu bir kültür; başarılı biyoloğu hızlıca aşağıya, zemine çeker zira artık o diğer biyologlarla eşit değildir.

Şimdi biraz geri saralım.

Biyoloğumuz ilacı buldu, zengin oldu ama elde ettiği kaynakları hastalıklarla mücadelede kullanmamaya karar verdi. Ardından ilk işi parlak bulduğu biyologları, benzer ilaçları bulamasınlar diye çeşitli yollarla saf dışı bıraktı. Bulduğu ilacının daha fazla satması için kanser yapan yiyecekler üreten firmalara yatırımlar yaptı, ilaç üretirken çevreye verdiği zararı görmesinler diye de yetkililere çikolata aldı. Tatil yapacak zamanı olmasa bile, paranın getirdiği güce sahip oldu.

Sağ kabilenin düşüncesinin tek başına hâkim olduğu bir kültürde, gücü elde edenin zalimleşmesi engellenemez.

Bu senaryolarda eksik olan şey, dengedir. Görülüyor ki, işini iyi yapanın hem yükselmesi hem de zalimleşmesinin engellenmesi lazım. Yani iki kabilenin düşüncesinin de tek başına hâkim olmadan, dengeli ve güçlü olması gerekiyor.

Bu yazıyı okuma potansiyeli olan insanlar düşünüldüğünde, yazının devamında sağ kabilenin düşüncesindeki yanlışlarını analiz etmek gereksiz. Okurlarımızın bu konuda oldukça yetkin olduklarını biliyoruz. O yüzden biz sol kabilenin yanlışlarına bakalım.

Temel argümanlarında kullanılan kavramların hepsi hatalı. Eşitlik kavramına yukarıda değindik, mümkün olmayan isteniyor. Doğada, hayvanın ve insanın tarihinde eşitlik yok. İyi ki yok; çünkü parkeden farkımız olmazdı. Mesela kimse annesini, babasını örnek almaz; mesela Atatürk gibi bir lider olmaya çalışmaz; mesela Orhan Veli gibi şiir yazmak istemezdi. Her şiir eşit olmadığı gibi her insan da eşit değildir.

Eşitlikçiler bu konuda şunu diyeceklerdir: İnsanların eşit olmasından değil, haklarının eşit olmasından bahsediyoruz.

Peki, bir şeyi nasıl hak ederiz? Buna kim karar verir?

Bu açıklama tabii ki sol kabile tarafından taşlanmaya sebep olacaktır. Hakkı veren güçtür; kimin neyi hak ettiğini, kişinin gücü belirler. Yani herkes eşit hakka sahip olsun diyen ve topluma seslenen kişi; bunun olmasını ironik ve acı bir şekilde kendisi ihlal eder. Çünkü ona şu sorulur: Sen tüm bunları bana söyleme hakkını nasıl hak ettin? Sana bu hakkı kim verdi? Cevap dürüstçe gelmese de şunlardan biridir:
- Çok okudum, iyi yazıyorum ve iyi konuşuyorum.
- Bir topluluk onları temsil etmem için beni görevlendirdi.
- Maddi kaynaklarım ve insan ağım bunu sağladı.

Bu maddeleri çoğaltabiliriz ama ortak olan ortaya çıktı zaten. Herkes eşit olsun diyen kişi şunu der: o ya da bu şekilde güçlü olduğum için karşınızdayım ve bu gücü insanların eşit olması için kullanıyorum. Daha da güç elde etmem gerekiyor ki, mesela iktidara gelmem, herkesin eşit olmasını sağlayayım.

İnsanlık tarihi, bu idealini gerçekleştirmeye çalışan insanların öldürdüğü veya ölümüne neden olduğu sayısız insanla dolu.

Sadece kadınlar ya da sadece erkekler çalışsın diyen kişiyle, kadınlar ve erkekler eşit çalışıp kazansın diyen kişi arasında bir fark yoktur. Hepsi benzer şekilde saçmalar. Bunların hepsi idealist düşüncelerdir ve bu düşüncelere sahip kişiler sadece kendi ideolojileri gerçekleşsin isterler. Bunu gerçekleştirmek için de güce ihtiyaçları vardır ki onların belirlediği 'hak' yerini bulsun.

Hak savunucularının düşünsel temellerinin zayıflığı, tiranların yolunu açan zemini hazırlar. İnsan hakkı, kadın hakkı, dindar hakkı, hayvan hakkı, yaşlı hakkı, çocuk hakkı... Bunların veya herhangi bir hakkın savunucusu olan kişi hak düzlemine takılmış olduğu için ne kadar doğru şeyler söylerse söylesin, çürük zemini yüzünden her zaman kendi binasının altında kalır. Sonra da çıkıp 'binamı yıktınız zalimler' diye hakkını aramaya devam eder. Kendine yazık ettiği yetmezmiş gibi, sözde binasını yıkanları güçlendirdikçe güçlendirir.

Sonuç olarak adalet isteyen herkes, adaleti belirleyen olmak ister ama bunu söylemez. Sanki ideal ve herkes tarafından doğru olan bir adalet varmış da onu istiyormuş gibi konuşur. Günümüz kültürünün aşikâr problemi sağ kabileyse, gizli problemi de sol kabiledir.

Hiyerarşinin tepesindeki birine 'Ağır ol, bu yaptığın hiyerarşinin altında olana zalimliktir.' diyebilmek ve bunda etkili olabilmek için; içinde hak ve eşitlik geçmeyen, demokrasi ve özgürlük vaat etmeyen sağlam zeminli bir düşünceye çok uzun zamandır ihtiyaç var. Bunun için de kullandığımız, peşinden gittiğimiz, hatta hayatımız pahasına koruduğumuz kavramların üstüne düşünmemiz gerekiyor, daha da geç olmadan.